ՀԱՄԱԶԱՍՊԻ ԵՐԳԸ

Ծնվել է 1873-ին Վանում: Ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ: Բանահավաք Գարգեգին եպիսկոպոս Սրվանձտյանի եղբոր որդին:
Եղել է արմենական, ապա` ՀՅԴ կուսակցության անդամ: Նախակրթականն ավարտելուց հետո սովորել է արհեստներ (ոսկերիչ, ժամագործ): Վաղ հասակից ներգրավվել է ազատագրական շարժման մեջ: Խուսափելով թուրքական իշխանությունների հետապնդումներից` հեռացել է Վանից, անցել Երևան, Շուշի: Մասնակցել է 1905-06-ի հայ-թաթարական ընդհարումներին (քաջությամբ աչքի է ընկել հատկապես 1905-ի օգոստոսի 22-ին Ասկերանի կիրճում մղված մարտում, երբ 200 հոգուց բաղկացած թուրք. ջարդարարների ջոկատից ողջ մնացին միայն 6-ը):

1906-ին կազմակերպել է Գանձակի հայության պաշպանությունը թաթար. ոտնձգություններից: 1908-ին ցարական կառավարությունը դաշնակցական գործիչների հետ ձերբակալել է Համազասպին, դատապարտել մահվան, սակայն այն փոխարինվել է 15 տարվա տաժանակրությամբ (Սիբիր): 1913-ին փախել է բանտից,անցել Եվրոպա, ապա` Կ. Պոլիս:

1914-ին Կարինում կայացած ՀՅԴ կուսակցության VII ընդհանուր ժողովում կտրականապես դեմ է արտահայտվել երիտթուրքերի հետ որևէ համագործակցության: Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին Կովկասում մասնակցել է հայկական կամավորական շարժմանը, նշանակվել 3-րդ գնդի հրամանատար:

Մասնակցել է բազմաթիվ ճակատամարտերի: Ապահովել է Բասենի և Ալաշկերտի շրջանից հայ բնակչության անվտանգ գաղթը: Եղել է 1915-ի մայիսին Վանն ազատագրող հայ կամավորականներից, հուլիսին կռվել Բիթլիսի ուղղությամբ, հոկտեմբերին հաջող արշավանք ձեռնարկել Խիզան:

1917-ի Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո նշանակվել է Ալաշկերտի շրջանի ոստիկանության հրամանատար (մինչև ռուս. զորքերի կողմերից Կովկասյան ռազմաճակատը լքելը): 1918-ին կռվել է Բաքվի կոմունայի համար, իբրև Հայկական բրիգադի (3000 զինվոր ու սպա) հրամանատար դրսևորել ռազմավարի, հմուտ կազմակերպչի կարողություններ, վճռական դեր կատարել դեպի Գանձակ և Եվլախ հարձակվող. գործողություններում և 4 ամիս շարունակ հետ մղել Բաքու արշավող թուրքական գերակշիռ ուժերը: Բաքվի կոմունայի անկումից հետո անցել է Պարսկաստան: 1918-ի աշնանը (առաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից հետո) վերադարձել է Հայաստան, նշանակվել Նոր Բայազետի շրջ. զորամասերի հրամանատար, մասնակցել Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությանը, 1920-ի մայիսյան ապստամբության ճնշմանը:
1921-ին, Հայաստանում խորհրդային իշխանություն հաստատվելուց հետո, զինկոմ Ա. Նուրիջանյանի (որի հետ մտերմացել էր Բաքվում, 1918-ին) հրավերով եկել է Երևան, նոր իշխանությանն օգտակար լինելու և համագործակցելու մտադրությամբ, ձերբակալվել է և Երևանի բանտում կացնահարվել: