ԶԱՐԹԻՐ ԼԱՈ
ԱՐԱԲՈՅԻ ԵՐԳԸ
Չուր երբ մնամ էլու դռներ,
Էրթամ ժողվիմ զիմ խեղճ գառներ,
Սուքեմ զիմ բաղչայի ծառներ,
Զարթի’ր, լա’ո, մռնիմ քզի:
Խեղճ մշեցին մեռավ լալով,
Օտար երկրներ ման գալով,
Մեռավ թուրքի խարջը տալով,
Զարթի’ր, լա’ո մռնիմ քզի:
Խուժան ասկյար զորք հավաքեց,
Էկավ Սասնա բերդը պատեց,
Սուլթան կուզե ջնջել մզի,
Զարթի’ր, լա’ո, մռնիմ Քզի:
Դեն իրիշկեք` գալողն ով է,
Քաջ Արաբո բախտավորն է,
Կարմիր Իրիցանց զինվորն է,
Զարթի’ր, լա’ո, մռնիմ Քզի:
Հովհաննես Շահբազյան – Զարթիր Լաո
Ակունք – Զարթիր Լաո
Ակունք – Զարթիր Լաո
Ալեքսան – Զարթիր Լաո
Անհայտ կատարող – Զարթիր Լաո
Անհայտ կատարող – Զարթիր Լաո
Անհայտ կատարող – Զարթիր Լաո
Անհայտ կատարող – Զարթիր Լաո
Հովհաննես Բադալյան – Զարթիր Լաո
Հովհաննես Բադալյան – Զարթիր Լաո
Հովհաննես Շահբազյան – Զարթիր Լաո
Հունարեն – Զարթիր Լաո
Ռուբեն Մաթևոսյան – Զարթիր Լաո
Սա հայության շրջանում անչափ սիրված երգերից մեկն է: Ընդունված է համարել, որ այս երգի հեղինակը աշուղ Ֆահրադն է, սակայն կա տեսակետ, որ Ֆահրադը միայն մշակել է վաղուց գոյություն ունեցող ժողովրդական երգը: Եվ հավանաբար ա՛յս է պատճառը, որ այն հայտնի է մի քանի տարբերակներով, որոնցից մի քանիսում խոսվում է հայդուկապետ Արաբոյի մասին, իսկ մյուսներում չի հիշատակվում նրա անունը: Սակայն այն տարբերակներում էլ, ուր հիշատակվում է Արաբոն, արդեն չի գիտակցվում իբրև իրական պատմական անհատ, այլ նա արդեն հանդես է գալիս որպես ազատամարտիկի հավաքական կերպար:
Այս երգը հորինված է ավանդական օրորների նմանությամբ, սակայն հակառակ նպատակադրությամբ՝ ոչ թե քնեցնելու, այլ արթնացնելու, ոտքի հանելու և ի զեն կոչելու մանկանը: Կենտրոնական դեմքը մայրն է, որը հայ ժողովրդի անունից իր մանկանը պատմում է Մշո հայության (որոշ տարբերակներում՝ հայության առհասարակ) թշվառ վիճակի մասին. թուրքական կառավարության հայահալած վերաբերմունքի, դաժան հարկահանության, կեղեքումների ու կոտորածների պատճառով խեղճ մշեցին մեռավ լալով, փախչելով հայրենի հարազատ վայրերից և օտար երկրներում դեգերելով: Ապա մայրը կոչ է անում որդուն՝ «Զարթի՛ր, լաո, մեռնիմ քըզի»: Այս տողը կրկնվում է յուրաքանչյուր քառատողի վերջում և բացահայտում երգի հիմնական տրամադրությունը. իսկ այն պայքարի կոչ է՝ ուղղված ամբողջ հայությանը: Հաջորդ հատվածում մայրը հայտնում է, որ թուրք ասկյարը սպանել է հայության պաշտպան, ապավեն Ջոջ (Մեծ) Ապոյին, որ նույն Արաբոն է, և մեր ժողովրդի հույսը թողել է օրորոցի վրա: Այսինքն համիդյան ջարդերին զոհ գնացին մեծահասակ տղամարդիկ, որոնք պետք է պաշտպանեին իրենց ընտանիքներն ու հայրենակիցներին, և մեր ժողովրդի պաշտպանության հույսը մնացին այս ամենին դեռ անտեղյակ և իրենց ժողովրդի ցավին դեռևս անհաղորդ մանուկները, որոնք քնած են օրորոցներում: Երգի տարբերակներից մեկի վերջին քառատողում մայրը քնած մանկանը հայտնում է, որ սուլթան Համիդը զորք ժողովել, եկել արդեն Մշո բերդն է պատել և ուզում է բռնել նաև իրենց՝ մորը և մանկանը, խաթարել նաև մանկան քունը: Եվ դարձյալ կոչ է անում. «Զարթի՛ր լաո, մեռնիմ քըզի», կարծես ասել ուզելով, որ ջոջերի՝ մեծերի կորստից հետո հայ մանուկն այլևս խաղաղ քնի իրավունք չունի, նա պետք է արագ մեծանա և շարունակի իր հոր պայքարը: