ՑՐՈՆՔԻ ԿՌԻՎԸ

Երգը հայտնի է տարբեր անվանումներով` «Ցրոնքի կռիվը», «Գուրգենի և Ռուբենի երգը», «Գուրգենի երգը», «Սասնո գավառում»:
1898թ ապրիլի վերջերին Գուրգենը (Պաղտասար Մալեան), 8 հոգանոց փոքրիկ խումբով շրջում էր Մշոյ դաշտում՝ կազմակերպչական և մարտական աշխատանքները հսկելու համար, որից հետո անցնում է Ցրոնք գյուղը: Լրտեսներից մեկը այդ մասին հեռագրում է Բիթլիսի կուսակալին։ Վերջինս Ալայ բեյին և մշեցի Տալիպ էֆենդուն 1000-ի չափ զինվորներով և ժան­դարմների խմբով ուղարկում է Ցրոնք։ Ձգտելով կռվից խուսափել, Գուրգենը ութ ընկերներով թաքնվում է մի մարագի մեջ։ Ալայը, Տալիպը և ժանդարմների հրամա­նատար Իզզեթը ահագին ժամանակ փնտրելուց հետո իմանում են հայդուկների տեղը և վրա հասած շատ քարդ հրոսակների հետ պաշարում են մարագը։ Այդ պահին Գուրգենը «վերջին խրախույս մը տալով, կառաջարկե, որ երգ սկսին։ Գնդակներուն սուլոցին կը միանա ֆեդայական ոազմերգը.Կռվեցեք, տղերք, կռվեցեք քաջ-քաջ,
Ահա քյուրդերը փախչին սարսափած…»։Տալիպ էֆենդին բարձրանում է մարագի դիմացի տան տանիքը և խրախուսում է զորքին։ Հայդուկներից մշեցի Տիգրանը, որը «Տալիպ էֆենտիի դրացի ըլլալուն՝ զայն ձայնեն կը ճանչնա, վար կը գլորե՝ անկենդան»:Հայդուկները որոշում են հերոսաբար դիմադրել մինչև երեկո, հույս ունենալով, որ թշնամին կհեռանա կամ ի­րենք մթից օգտվելով դուրս կգան գյուղից։ Սակայն թուրք և քուրդ խուժանը տեսնելով, որ անհնարին է ընկճել հայ քաջերի դիմադրությունը, քարյուղ բերել տալով հրդեհում է մարագը։ Գուրգենը դիմում է վերջին փորձված միջոցին։ Նա հրահանգ է տալիս ընդհանուր կրակ տեղալով դուրս թռչել մարագից։ Երկու անգամ՝ Կեմի և Քոփի կռիվների ժամանակ մարագում պաշարվել էր Գուրգենը և երկու անգամ էլ հերոսաբար դուրս էր թռել այնտե­ղից՝ փրկելով ընկերների կյանքն ու թշնամուն սարսափ հարուցելով։ Բայց այս անգամ ճակատագիրը եղերական վախճան էր նախատեսել նրա համար։ Մարագից դուրս գալու փորձի ժամանակ հենց դռան սեմին նահատակ­վում է Փարսադանը, իսկ «մյուսները կը հաջողին, մինչե դառը կելլան կռվելու համար։ Բայց ինչ ընե ութը` ութ հարյուրի դեմ, երբ չկա պատնեշ մը, երբ չկա դիրք մը, մինչդեռ թշնամին պատնեշներու ետևեն պատրաստ կը սպասե՝ մարագի դուռը նշան առնելու։ Հարյուրավոր գնդակներ միաթափ կը տեղան և հոն իրարու ետևեն կիյ­նան Ռուբեն, Տիգրան, Նշան, Վարդան, Կրպո»։Հերոսական և սարսռեցնող է լինում Գուրգենի վախ­ճանը։ Նա «առյուծի նման դուրս ցատկելով և թշճամի զորքին ահ ու սարսափ ազդելով, երկու տասնոց ատրճանակով կը հաջողի «պատռել թշնամի շղթան և դեպի դաշտ հառաջանալ, սակայն՝ ցերեկ ըլլալուն, հեծյալ զորքեր ետևեն կը հասնին՝ գնդակներ տեղացնելով։ Քաջառյած հերոսը քարի մը կողքին վիրավոր վիճակի մեջ կը շարունակն կրակել մինչև վերջին վայրկյանը, ապա իր ատրճանակն ու մոսինին քարին զարնելով կը ջախջախե և ինքն ալ կը նահատակվի»։

Հայդուկներից միայն մեկին՝ բալանախցի Մկրոյին է հաջողվում ճեղքել թշնամու շղթան և կռվելով հասնել մինչև Մեղրագետի եզերքը, ուր պաշարման է ենթարկ­վում թուրք և քուրդ ամբոխի կողմից։ Քաջաբար կռվելով, Մկրոն «… վիրավոր գետին կիյնա։ Երբ կը մոտենան իրեն՝ ծունկի կուգա ու ցոլացնելով սուրը որոտաձայն կը պոռա. «Եկեք, ձեր պատիժը այս ձեռքերեն պիտի առ­նեք»։ Վատերը սիրտ չեն ըներ հարկավ և հեռվեն հրա­ցանով կը սպանեն քաջը»։

1899 թ. սպրիլի 24-ին տեղի ունեցած այս առասպե­լական կռվի ժամանակ այսպիսով նահատակվում են Գուրգենի խմբի բոլոր յոթ անդամները։ Թշնամու զոհերն ավելի շատ էին՝ զինվորներից և ոստիկաններից՝ 18 հոգի, քրդերից՝ 10 հոգի։ Միայն Ալայ բեյի զորամասը տալիս է 10-ից ավելի վիրավոր»։

Կռվում նահատակված հայ քաջերի դիակները տարվում են Մուշ և ժողովրդին ի ցույց դնելուց հետո թաղ­վում են ս. Մարինե թաղի գերեզմանոցում։ Գուրգենի մա­հով Տարոնի ժողովուրդը զրկվեց հազվագյուտ գաղա­փարախոսից ու նվիրյալից, իսկ Բիթլիսը՝ իր դերի բա­ցառիկ ըմբռնողից։ Նաև հաստատվեց նրա այն տեսակե­տի ճշտությունը, թե «հեղափոխական գործիչները կար­ճատև կյանք ունին և գործիչի մահով գործը կրնա տուժե»։ Իրոք, նրա մահով գործը տուժեց, բայց նա իր կարճատև կյանքում կարողացավ անել այնքան բան, որ թվում է, թե մեկ անհատի ուժերից վեր էր։